دستورالعمل نمونه برداری

1- هدف دستورالعمل نمونه برداری :

هدف از تدوین این دستورالعمل ، تشریح چگونگی نمونه برداری جهت اعمال فرایند کنترل کیفیت بر روی هر گونه مواد اولیه و قطعات و مجموعه ها در هر مرحله می باشد.

2-دامنه کاربرد دستورالعمل نمونه برداری :

دستورالعمل نمونه برداری در واحد کنترل کیفیت کاربرد دارد .

3-تعاریف واژه ها و اصطلاحات دستورالعمل نمونه برداری:

• نمونه تصادفي :

هر گاه از يك مجموعه به اندازه N ، نمونه اي به اندازه n برداشته شود و شانس هر يك از عناصر مجموعه براي وارد شدن در نمونه يكسان باشد. نمونه برداشته شده نمونه تصادفي ناميده ميشود.

• ايمني :

از آنجا كه هنگام نمونه برداري شخص در تماس مستقيم و بسيار نزديك با نمونه است ، لذا استفاده از كفش ايمني ، دستكش مناسب با نوع محموله و عينك ايمني الزامي است و در موارد خاص ، استفاده از ماسك و لباس كار ضد اسيد ، توصيه مي گردد.

• بهر/انباشته /محموله/مجموعه(N) :

تعداد/بسته/Batch اقلام , قطعات , مواد يا كالا مي باشد.

4- مسئولیتها و اختیارات در دستورالعمل نمونه برداری:

• نظارت : مدیر فنی و مهندسی.
• اجرا : واحد کنترل کیفیت.

5- شرح مراحل اقدام و گام های دستورالعمل نمونه برداری :

اقلام نمونه كه براي بازرسي انتخاب مي شوند بايد بيانگر تمام بهر (BATCH) باشند و به اين منظور ، تمام اقلام بهر بايد شانس انتخاب شدن مساوي داشته باشند. لذا تشكيل بهر (BATCH)، در عملكرد طرح نمونه گيري بسيار موثر است

مواردي كه در تشكيل بهرها بايد رعايت شوند عبارتند از :

• الف- يكنواختي و همجنسي بهرها به منظور عملكرد موثر طرح نمونه گيري
• ب- حتي الامكان بزرگ بودن بهرها به منظور كاهش هزينه بازرسي
• ج- متناسب بودن بهرها براي وسايل جابجايي
• د- بسته بندي صحيح بهرها مطابق با اصول صحيح بسته بندي به منظور جلوگيري از آسيب آنها حين حمل و نقل
• ه- بسته بندي بهرها و چيدن آنها به گونه اي كه انتخاب و خارج نمودن نمونه ، جهت بازرسي به سادگي امكان پذير گردد.

تجهيزات لازم :

• الف- ظرف نمونه گير
• ب- برچسب

ايمني : از آنجا كه هنگام نمونه برداري شخص در تماس مستقيم و بسيار نزديك با نمونه است ، لذا متناسب با مخاطات نمونه گیری، استفاده از  تجهیزات لازم نظیر كفش ايمني ، دستكش مناسب با نوع محموله و عينك ايمني الزامي است و در موارد خاص ، استفاده از ماسك و لباس كار ضد اسيد، توصيه مي گردد.

دستورالعمل نمونه برداری-انواع روش

روشهای نمونه گیری در شركت  در حالات ذیل مطرح ميگردد:

• روش نمونه برداري توسط مشتري و يا در استاندارد كالا

در صورتيكه روش نمونه برداري توسط مشتري و يا در استاندارد كالا مشخص شده باشد، نمونه برداري طبق روش مشخص شده و مدارك مربوطه انجام مي گيرد.

تبصره : در صورتيكه كالا مشمول استاندارد اجباري (VOC) باشد و روش نمونه برداري از سوي مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران منتشر شده باشد، نمونه برداري براساس روش مربوطه صورت مي گيرد. در اين صورت بازرس ميتواند با مراجعه به سايت موسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، استاندارد مربوطه را جستجو نمايد. روش نمونه برداري هر يك از كالاهاي مشمول استاندارد اجباري در متن استاندارد منتشر شده موسسه استاندارد توضيح داده شده است.

دستورالعمل نمونه برداری-روش نمونه برداري از جامدات

• • در مواردي كه اقلام مورد بازرسي بطور منظم در يك يا چند جعبه /كانتينر/پارت و … چيده شده باشند.
  • در اين حالت از اعداد تصادفي كه بر ذهنمان منعكس ميشود استفاده مي كنيم.
  • يك عدد سه رقمي مي تواند بيانگر طول , عرض و عمق جعبه /پالت/كانتينر يا… باشد.
  • توجه: در اين حالت بايستي حتي الامكان، نمونه هاي مورد نياز از بين جعبه هاي متفاوت انتخاب گردد.
  • بطور مثال: يك عدد تصادفي مانند 328 مي تواند بيانگر نمونه اي باشد كه در سطح سوم، رديف دوم و ستون هشتم قرار گرفته است.

• روش نمونه برداری در اقلام داراي اعداد سريال يا باركد

دراين حالت نيز با استفاده از جدول اعداد تصادفي پيوست سريال نمونه ها را مشخص مي كنيم.

مثال 1)   از يك بهر حاوي كد سريال 0 تا 750 نمونه اي 15 تائي بطور تصادفي بايد انتخاب نمایید. ابتدا اقلام بهر را بين 1 تا 750 مشخص مي كنيم. سپس عددي را در روي جدول اعداد تصادفي در نظر گرفته و چهارده عدد بعدي را به ترتيب مي خوانيم. از شماره هائي كه در فاصله0 تا 750 قرار نگيرند صرف نظر مي كنيم. در صورت لزوم شماره هاي بعدي ديگر را اضافه مي كنيم تا تعداد مورد نظر حاصل گردد.

فرض كنيد اولين عدد انتخابي عدد 119 (سه عدد آخر از ستون اول رديف پانزدهم جدول اعداد تصادفي) باشد. در صورتيكه بطور عمودي به پائين حركت كنيم شماره هاي مورد نظر عبارت خواهند شد از:

85 ,368,11,162,56,663,164,639,334,488,525,676,742,366,582 بدين ترتيب از بهر حاوي 750 قلم كالا، اقلام با شماره هاي فوق را انتخاب مي كينم و پانزده نمونه تصادفي مورد نياز بدست مي آيد.

• روش نمونه برداری در اقلام فله

هميشه نسبت دادن يك عدد به هر قطعه يا كالا، با استفاده از يك عدد سريال و يا يك عدد موقعيت عملي نمي باشد. بنابراين طبقه بندي بهر (Stratification) و برداشتن نمونه از هر طبقه مي تواند جايگزين مؤثري براي نمونه برداري تصادفي باشد.

در اين روش، بهر به چند طبقه و هر طبقه به چند مكعب بصورت نشان داده شده در شكل ذيل تقسيم ميگردد و سپس از تمامي قسمتهاي حجم مكعب، نمونه هائي برداشته مي شود.

تقسيم بهر به طبقه ها و تقسيم طبقه ها به مكعب ها، يك جريان ذهني است كه توسط بازرس انجام میگردد. با اين روش نمونه از تمام موقعيت هاي بهر انتخاب مي کنیم و حداقل اين اطمينان را حاصل مي كند كه (مقداري/تعدادي) از هر مكان انباشته در نمونه وجود دارد.

مثالي از يك نمونه اريب و هدفدار (Biased Sample) آن است كه اقلام با بهترين كيفيت عمداً در بالاي بهر قرار داده شده باشند و بازرس نيز اقلام نمونه را از بالاي بهر انتخاب نمايد و اين امر باعث اشتباهات ميگردد.

• روش نمونه برداري از جامد بصورت فله (غير بسته بندي)

در اين روش يك توده تپه مانند از محموله مورد نظر درست میکنیم و آنرا به چهار قسمت مساوي تقسيم مي كنیم. سپس دو قسمت روبروي هم را انتخاب كرده بر مي داریم و مجدداً مخلوط مي کنیم.

مجددا” يك توده ديگر درست میکنیم. سپس مشابه حالت قبل به چهار قسمت مساوي تقسيم میکنیم و دو قسمت آن را برميداریم. اين روش را تا آنجا كه به اندازه تعيين شده جهت نمونه برداري برسند، ادامه مي دهیم. اين اندازه معمولاً معادل 250 گرم ميباشد كه اين مقدار را در بسته هاي پلاستيكي يا قوطي هاي غيرقابل نفوذ هوا میگذاریم. آنگاه نمونه دریافتی را به آزمايشگاه ارسال مي كنیم.

• • روش نمونه برداري از جامد بصورت كيسه

در اين روش كيسه ها را بصورت منظم چيده و چند كيسه را بطور تصادفي انتخاب مي كنیم. سپس از عصاي نمونه برداري استفاده میکنیم و عصا را داخل كيسه هاي مورد نظر مي كنیم. اين عصا يك استوانه توخالي است كه ضمن حركت در محموله نمونه را بر مي دارد.

• دستورالعمل نمونه برداری-روش نمونه برداري از گازها

در اين روش از كپسولهاي مخصوص همين كار استفاده مي نماييم. بدين ترتيب كه از نقطه نمونه گيري (SAMPLE POINT) مخزن توسط اتصال (CONNECTION) مناسب به شير ورودي كپسول وصل كرده و ضمن بازنگه داشتن شير خروجي كپسول ، محموله را بداخل كپسول هدايت مي كنيم. به اين ترتيب محموله از شير ورودي، داخل كپسول می رود و از شير خروجي، خارج مي گردد.

اين عمل را آنقدر ادامه مي دهيم تا داخل كپسول كاملاً از مواد خارجي كه قبلاً درون آن بوده است پاك گردد. پس از اينكه مطمئن شديم كپسول كاملاً از محموله موردنظر پرشده است، ابتدا شير خروجي و سپس بلافاصله شير ورودي را بسته و آنگاه اتصال را باز مي كنيم. سپس كپسول را كه پر از محموله است به آزمايشگاه ارسال مي كنيم.

• دستورالعمل نمونه برداری-روش نمونه برداري از مايعات

در اين روش بر حسب ارتفاع مايع در مخزن روشهاي مختلفي وجود دارد:

اگر ارتفاع مايع درون مخزن كمتر از 10 فوت باشد با استفاده از SPOT SAMPLER از نقطه وسط مايع يك نمونه گرفته مي شود.

اگر ارتفاع مايع درون مخزن بين 10 تا 15 فوت باشد از دو نقطه با ارتفاع  و مايع درون مخزن نمونه برداري كرده و يك نمونه مركب مي سازيم. (به اين نوع نمونه برداري اصطلاحا” دو بار نمونه گيري 2 WAY SAMPLING می گویند.)

اگر ارتفاع مخزن از 15 فوت بيشتر باشد از سه نقطه با ارتفاع   و  و  مايع درون مخزن ، سه نمونه برداشته و يك نمونه مركب مي سازيم.

(به اين نوع نمونه برداري اصطلاحاً سه بار نمونه گيري (3 WAY SAMPLING) می گویند.

• نمونه برداري در حال حركت (RUNNING SAMPLING)

اگر ارتفاع مايع درون مخزن را ندانيم و يا اصولاً ارتفاع، چندان اهميتي در ماهيت محموله نداشته باشد از نمونه برداري در حال حركت به عنوان يك روش خيلي ساده و نسبتاً دقيق استفاده مي كنيم. در اين روش ظرف مخصوصي را به طرف پايين می بریم و پس از آنكه به نزديكيهاي كف مخزن رسيد مجدداً بالا مي آوريم.

نكته بسيار حائز اهميت در نمونه گيري در حال حركت آن است كه پس از بيرون آوردن، ظرف نمونه گيري نبايد پر از محموله باشد و معمولاً پرشدن بين 80 تا 90 درصد حجمي است. زيرا اگر ظرف نمونه گيري لبريز از محموله باشد ، قابل تشخيص نيست كه از پايين مخزن هم نمونه به  ظرف منتقل شده است يا خير. لذا بايد به اين مسئله توجه كافي داشته باشيم.

• سيركولاسيون مخزن

پمپ سيركولاسيون مخزن را روشن میکنیم و پس از مدت زمان كافي (نسبت به حجم مايع موجود در مخزن) پمپ را خاموش میکنیم. پس از ده دقيقه از محل نمونه گيري (SAMPLE POINT) ، نمونه گيري صورت مي پذيرد.

AUTO SAMPLER بصورت دستگاههاي الكترونيكي بر روي خطوط لوله نصب مي شوند. این تجهیز بصورت تناسبي (PROPERTIONAL) با زمان و يا جريان در هر لحظه از خط لوله (ورودي به مخزن يا خروجي از مخزن) نمونه گرفته مي شود كه بصورت يك مخلوط و شاخص كيفيت مخزن خواهد بود.

• نمونه گيري از مايعات تحت فشار

با توجه به تحت فشار بودن مخزن تنها مي توان پس از سيركولاسيون مخزن در محل مخصوص نمونه گيري ، توسط بمب نمونه گيري دو شيره و يا بالن هاي پلاستيكي نمونه برداري را انجام داد.

• روش تهيه نمونه مركب (COMPOSITE)

به طور كلي ما در 2 حالت مجبور به اخذ نمونه مركب مي شويم:

• • الف) مخلوط مركب نمونه هاي  چند مخزن
  • ب) مخلوط نمونه هاي دو بار نمونه گيري شده (2-WAY) يا سه بار نمونه گيري شده
    (3-WAY) يك مخزن.

در حالت اول بايد توجه داشته باشيم كه ميزان نمونه را بر اساس گنجايش مخازن بگيريم ، مثلاً اگر از سه مخزن با ظرفيتهاي 5000 , 3000 , 2000 متر مكعبي بخواهيم 10 Liter نمونه مركب بگيريم بايد از اولي 2 Liter از دومي 3 Liter  و از سومي 5 Liter  بگيريم.

مزيت نمونه مركب آن است كه حجم آزمايشات را كم مي كند و عيب آن اين است كه اگر نمونه مركب چند مخزن OFF-SPEC شود نمي توان در مورد هر مخزن به تنهايي نظر داد.

• روش نمونه برداري ازخط لوله حين بارگيري (DURING LOADING SAMPLING) :

يكي از ساده ترين راهها در اين  مورد، آن است كه مدتي پس از آغاز بارگيري (معمولاً چند ساعت) از لوله اي كه به همين منظور اختصاص يافته و بين  تا  اينچ قطر دارد و مجهز به يك شير نيز مي باشد نمونه را بگيريم. ليكن اين روش از دقت چنداني برخوردار نيست. اكثراً براي اين منظور از نمونه بردارهاي اتوماتيك استفاده مي كنند. اين نمونه بردارها كه در محل مناسب روي خط لوله بارگيري نصب مي شوند ، نسبت به زمان يا نسبت به دبي محموله حساس هستند.

كه به ترتيب Time Proportional و Flow Proportional ناميده مي شوند. در اولي هر چند مدت يكبار شير بطور اتوماتيك باز شده و مقداري از محموله كه به آن يك Grab میگویند و حدوداً 1cc ميباشد وارد ظرف نمونه برداري مي شود. سپس شير بسته شده تا در زمان مشخص بعدي باز گردد. در مورد دومي نيز هراندازه  دبي محموله بيشتر باشد، شير مذكور سريعتر باز مي شود و نمونه را به ظرف هدايت مي كند.

طبق قوانين استاندارد ، هر نمونه بايد شامل حداقل 100 Grab باشد.

تبصره مهم: از آنجا كه عمل بازرسي يك فن مي باشد بازرس مي تواند به غير از حالت اول و در غياب هرگونه دستورالعمل خاص، با توجه به دانش و تجربه و مهارت و تشخيص خود نمونه برداري به شيوه هاي ديگر يا شيوه هاي ابداعي خويش را انجام دهد. مشروط بر اينكه بتواند توضيح دهد كه شيوه انتخابي ايشان بنا به دلايل منطقي بهترين شيوه براي نمونه برداري از كالاي مورد نظر هست.

تذكر مهم: نمونه برداري به هر يك از روشهاي فوق، رافع مسئوليت بازرس در مورد كل بهر و يا نمونه هائي كه ممكن است از چشم او پنهان مانده باشد، نيست.

يادآوري: جهت بازرسي حين ساخت در صورت غياب هرگونه دستورالعمل خاص از طرف مشتري، بازرس ميتواند از روش مناسب طبق دستورالعمل فوق يا شيوه هاي ابداعي خويش جهت نمونه برداري استفاده نمايد.

• دستورالعمل نمونه برداری-ردیابی نمونه های آزمون

جهت شناسايي و رديابي نمونه هاي انتخاب شده موارد زير لحاظ گردد:

در مدارك آزمون (شامل T.R ها و Quality  Certificate و غيره) بايستي P/I  No.،P/O  No. ،L/C  No.، نام واحد یا مشتري و مشخصات نمونه با شماره سريال مربوط به نمونه يا نمونه هاي تست شده درج گردد. به نحوي كه نشان دهنده ارتباط نمونه تست شده با از محموله تحت بازرسي باشد.

در مورد مدارك آزمون مربوط به تست هائي كه بازرس ممكن است حضور نداشته باشد (مثل Type  Test) بازرس بايستي بطريقي (مثل كنترل مدل كالا) اطمينان حاصل كند كه اين گزارشات مربوط به خود يا معادل كالاي تحت بازرسي مي باشد.

در مورد مدارك آزمون مربوط به تست هائي كه بازرس حضور (Witness)   دارد. نمونه هائي را كه قبلاً در محل انبار يا توليد انتخاب كرده و با روشهاي مختلف از قبيل علامت زدن با ماركر Marker ، نصب Tag مخصوص، نوشتن شماره سريال و يا چك علامت مخصوص مشخص نموده است، بايستي هنگام شروع تست ها در لابراتوار احراز هويت نمايد.

بازرس بايستي شماره سريال و مشخصات و تعداد نمونه هاي اخذ شده را در گزارش بازرسي درج نمايد.

(در گزارش كوتاه تعداد نمونه هاي اخذ شده و در گزارش كامل مشخصات تعداد و شماره سريال درج گردد.)

بازرس ميبايستي با روش مناسب از ارسال همان كالايي كه بازرسي شده و تاييد شده مطمئن گردد. جهت انجام پلمپ كالا ميتواند با توجه به نوع بسته بندي از برچسب ايمني ، سمبه و … استفاده نمايد.

6- توزیع نسخ دستورالعمل نمونه برداری

مطابق با فرم فهرست اطلاعات مدون معتبر سیستم مدیریت یکپارچه توزیع شده است.

7- فرمها و مدارک ذیربط دستورالعمل نمونه برداری

ندارد.